भारताची सर्जनशील अर्थव्यवस्था: संधी आणि आव्हाने   

परिचय:

भारताची सर्जनशील अर्थव्यवस्था, विशेषतः कारागीर, विणकर आणि व्यापाऱ्यांचे क्षेत्र हे अफाट क्षमता धारण करते, असे एशियन डेव्हलपमेंट बँक इन्स्टिट्यूट (ADBI)ने नमूद केले आहे. परंतु, या क्षेत्रावर अनेक आव्हाने आहेत.

भारताची सांस्कृतिक समृद्धी या क्षेत्राला आधार देते, तरीही जी.एस.टी, ई-वे बिलिंग यासारख्या जटिल नोकरशाही प्रक्रियांमुळे हे क्षेत्र मंदावले आहे. विशेषतः ग्रामीण भागातील अनेक कारागीर निरक्षरता, कायदेशीर आणि आर्थिक सहाय्याच्या अभावी अडचणींचा सामना करत आहेत. यामुळे पारंपरिक हस्तकलांमध्ये घट होण्याची शक्यता आहे.

भारताचा हा समृद्ध वारसा जतन करण्यासाठी आणि वाढवण्यासाठी तातडीने उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

सर्जनशील अर्थव्यवस्था:

सर्जनशील अर्थव्यवस्था म्हणजे एक अशी अर्थव्यवस्था ज्यामध्ये सर्जनशीलता, बौद्धिक संपदा आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून आर्थिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक विकास घडवून आणला जातो. ही अर्थव्यवस्था पर्यटन, प्रसारमाध्यमे आणि इतर अनेक क्षेत्रांशी जोडली जाऊन देशाच्या आर्थिक विकासाला चालना देते.

यू.एन.सी.टॅड.चे मत:

यूनायटेड नेशन्स कॉन्फरन्स ऑन ट्रेड अँड डेव्हलपमेंट (UNCTAD)च्या मते, सर्जनशील अर्थव्यवस्था ही मानवी सर्जनशीलता आणि नवीन कल्पनांवर आधारित असते. यामुळे देशांना आपली सांस्कृतिक ओळख जगासमोर मांडण्याची संधी मिळते आणि त्याचबरोबर त्यांची आर्थिक स्थितीही मजबूत होते.

ऑरेंज इकॉनॉमी:

सर्जनशील अर्थव्यवस्थेला 'ऑरेंज इकॉनॉमी' असेही म्हणतात. ही अर्थव्यवस्था नवीन कल्पनांना प्रोत्साहन देऊन सामाजिक परिवर्तन घडवून आणते. आजकाल जगभरातील देश या अर्थव्यवस्थेचे महत्त्व ओळखत आहेत आणि यातून आर्थिक विविधता आणि सांस्कृतिक संवर्धन होत आहे.

नक्कीच, मी तुमच्या माहितीची वाक्यरचना आणि व्याकरण सुधारून अधिक प्रभावी बनवण्याचा प्रयत्न करतो:

सर्जनशील अर्थव्यवस्थेचा जागतिक प्रभावः UNCTAD चा “क्रिएटिव्ह इकॉनॉमी आउटलुक 2024" हा अहवाल या क्षेत्राच्या जागतिक महत्त्वावर भर देतो. तो दाखवतो की सर्जनशील उद्योग विविध देशांच्या जी.डी.पीमध्ये 0.5% ते 7.3% पर्यंत योगदान देतात आणि जगभरातील कार्यबलातील 12.5% लोकांना रोजगार देतात. वार्षिक महसूल 2 ट्रिलियन डॉलर्सपेक्षा अधिक असल्याने, सर्जनशील अर्थव्यवस्था जगभरातील सुमारे 5 कोटी लोकांसाठी रोजगाराचा एक प्रमुख स्रोत बनली आहे.

भारताची सर्जनशील अर्थव्यवस्था: एक वाढणारे परंतु कमी वापरलेले क्षेत्र

भारत हे सर्जनशील अर्थव्यवस्थेचे एक उदयोन्मुख केंद्र आहे. देशातील सुमारे 8% कामगार सर्जनशील क्षेत्रात कार्यरत आहेत, जे तुर्की, मेक्सिको आणि दक्षिण कोरियासारख्या देशांपेक्षा अधिक आहे. तथापि, रोजगाराची क्षमता असूनही, भारत सर्जनशील निर्यातीत, विशेषतः चीनच्या तुलनेत मागे आहे.

भारतातील सर्जनशील उद्योग देशाच्या सकल देशांतर्गत उत्पादनात (जीडीपी) सुमारे 20% योगदान देतात. यामध्ये वस्त्रोद्योगासारखे क्षेत्र प्रमुख आहेत, जे देशाच्या जी.डी.पीमध्ये 2.3% आणि एकूण निर्यातीत 12% वाटा असलेले महत्त्वपूर्ण घटक आहेत.

अलिकडच्या काळात, भारताच्या सर्जनशील निर्यातीत 20% वाढ झाली आहे आणि ती 11 अब्ज डॉलर्सच्या पुढे गेली आहे. सरकारने 2030 पर्यंत वस्त्रोद्योगात 250 अब्ज डॉलर्स आणि निर्यातीत 100 अब्ज डॉलर्सचे उद्दिष्ट ठेवले आहे. पानिपत, बडगाम आणि इंफाळ यासारखी शहरे भारताच्या सर्जनशील उद्योगांची विविधता दर्शवणारी प्रमुख केंद्र म्हणून उदयास आली आहेत.

तथापि, या क्षेत्राचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत नाही. ए.डी.बी.आय. च्या अहवालानुसार, नोकरशाहीची लाल फिती, वृद्ध कारागीर कार्यबल आणि ग्रामीण-शहरी डिजिटल विभाजन ही या वाढीस अडथळे ठरत आहेत. ग्रामीण (24%) आणि शहरी भाग (66%) मधील इंटरनेट प्रवेशातील तीव्र फरक या दरीला आणखीन रुंदावतो, ज्यामुळे दुर्गम भागातील कारागीर बाजारपेठ आणि संसाधनांपासून वंचित राहतात.

सर्जनशील अर्थव्यवस्थेला पाठबळ देण्यासाठी सरकारचे उपक्रम:

भारत सरकार सर्जनशील अर्थव्यवस्थेच्या महत्त्वाला ओळखून या क्षेत्राला चालना देण्यासाठी अनेक उपक्रम राबवत आहे. या उपक्रमांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• ऑल इंडिया इनिशिएटिव्ह ऑन क्रिएटिव्ह इकॉनॉमी (AIICE): हा कार्यक्रम भारतातील सर्जनशील उद्योगांना एकत्र आणून सहकार्य आणि नवोन्मेषाला प्रोत्साहन देण्याचा प्रयत्न करतो.
• राष्ट्रीय निर्माते पुरस्कार: या पुरस्कारांमध्ये सर्जनशील क्षेत्रातील 20 हून अधिक श्रेणींमधील उल्लेखनीय योगदानाची दखल घेतली जाते.
• विभागीय सांस्कृतिक केंद्रे: ही केंद्रे भारताच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे जतन आणि संवर्धन करण्यासाठी विविध प्रकारच्या सर्जनशील अभिव्यक्तींना प्रोत्साहन देतात.
• युनेस्को क्रिएटिव्ह सिटीज नेटवर्क (यू.सी.सी.एन): ग्वाल्हेर, चेन्नई आणि वाराणसी ही भारतीय शहरे या जागतिक जाळ्याचा भाग आहेत. या जाळ्याच्या व सर्जनशीलतेच्या माध्यमातून शहरी विकासाला चालना दिली जाते.

उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाचा लाभ:

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI), ऑगमेंटेड रिअॅलिटी (AR), व्हर्च्युअल रिअॅलिटी (VR) आणि ब्लॉकचेन सारखी नवीन तंत्रज्ञाने आपल्या जगण्याच्या आणि काम करण्याच्या पद्धतीत क्रांती घडवून आणली आहे. विशेषतः, ही तंत्रज्ञाने सर्जनशील अर्थव्यवस्थेला नवीन उंचीवर नेण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहेत.

• AI: AI चा वापर करून सामग्री निर्मिती आणि उत्पादन प्रक्रिया अधिक प्रभावी बनवता येते. AI-आधारित टूल्स कलाकारांना नवीन कल्पनांचा शोध घेण्यास आणि अधिक प्रभावी कलाकृती तयार करण्यास मदत करतात.
• AR आणि VR: AR आणि VR तंत्रज्ञानाद्वारे आपण वास्तविक जगातील अनुभवाला एक नवीन आयाम देऊ शकतो. या तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपण कथाकथन, खेळ आणि कला प्रदर्शन यासारख्या क्षेत्रांमध्ये अत्यंत मनोरंजक अनुभव निर्माण करू शकतो.
• ब्लॉकचेन: ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान व्यवहारांमध्ये पारदर्शकता सुनिश्चित करते आणि बौद्धिक संपदा सुरक्षित करते. यामुळे कलाकार आणि निर्माते आपल्या कामाचे अधिक प्रभावीपणे संरक्षण करू शकतात आणि त्यांच्या कमाईत वाढ करू शकतात.

पुढील मार्ग: भारताच्या सर्जनशील अर्थव्यवस्थेची पूर्ण क्षमता खुली करणे

भारताच्या सर्जनशील अर्थव्यवस्थेची क्षमता पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी धोरणकर्त्यांनी खालील क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे:

1. जागतिक पातळीवर ओळख: आपल्या सर्जनशील उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन भारताच्या सांस्कृतिक प्रतिमेला जागतिक पातळीवर उंचावणे.
2. मानवी भांडवलाचा विकास: कारागीर आणि कलाकारांच्या कौशल्यांचा विकास करण्यासाठी प्रशिक्षण कार्यक्रमांवर भर द्यावा, विशेषतः डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या वापरावर.
3. बौद्धिक संपदा संरक्षण: निर्मात्यांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि नवकल्पनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी बौद्धिक संपदा कायदे मजबूत करावेत.
4. धोरणात्मक सुधारणा: कारागीर आणि लहान व्यवसायांना काम करण्यास सोपे व्हावे यासाठी नोकरशाही प्रक्रिया सुलभ करावी.
5. डिजिटल परिवर्तन: कारागीर आणि कलाकारांना जागतिक बाजारपेठेत प्रवेश देण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्ता, क्लाउड कॉम्प्युटिंग आणि ई-कॉमर्सचा वापर वाढवावा.

या क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित करून, भारत आपल्या सर्जनशील अर्थव्यवस्थेत लक्षणीय वाढ घडवून आणू शकतो. २०२५ पर्यंत आपल्या सर्जनशील अर्थव्यवस्थेचे मूल्य पाच पटीने वाढवण्याचे उद्दिष्ट आपण साध्य करू शकतो. योग्य धोरणांच्या मदतीने भारताची सर्जनशील अर्थव्यवस्था जागतिक स्तरावर एक आदर्श बनू शकते, जी आपल्या देशाच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतिनिधित्व करते आणि आर्थिक विकासाला चालना देते.